Żadne dziecko nie rodzi się istotą uspołecznioną. Staje się nią dopiero pod
wpływem oddziaływań środowiska społecznego i własnych doświadczeń
/Ł. Muszyńska 1976/

Edukacja przedszkolna, a właściwie wychowanie przedszkolne, jak sama nazwa wskazuje, głównie bazuje na wychowywaniu dzieci, czyli przekazywaniu tego, co pomoże im właściwie funkcjonować w otoczeniu przedszkolnym, domowym, a następnie w szkolnym, rówieśniczym i życiu dorosłym.

Wychowanie do wartości, a w szczególności rozróżnianie dobra od zła, kształtowanie charakteru i postaw zajmuje szczególne miejsce w edukacji przedszkolnej. W podstawie programowej wychowania przedszkolnego treści te przejawiają się w wielu jej obszarach. Jednymi z celów wychowania przedszkolnego są: „rozwijanie poczucia własnej wartości jako osoby, wyrażanie szacunku wobec innych osób…,” „rozwijanie umiejętności nazywania i rozpoznawania wartości związanych z umiejętnościami i zachowaniami społecznymi, np. szacunek do dzieci i dorosłych, szacunek do ojczyzny, życzliwość okazywana dzieciom i dorosłym – obowiązkowość, zgoda, przyjaźń, radość’”, „kształtowanie u dzieci poczucia przynależności społecznej (do rodziny, grupy rówieśniczej i wspólnoty narodowej) oraz postawy patriotycznej.

Dziecko przekraczając próg przedszkola, staje się członkiem grupy przedszkolnej, z czym wiążą się określone, nowe dla niego prawa i obowiązki. To tutaj nawiązuje pierwsze interakcje ze swoimi rówieśnikami, poznaje określone zasady i normy obowiązujące w społeczeństwie. Tym samym przystosowuje się do nowego środowiska jakim jest przedszkole. Zadaniem nauczyciela jest stopniowe wprowadzanie dziecka w system norm regulujących współżycie w grupie.

W społeczności przedszkolnej zaspokaja potrzebę kontaktu z rówieśnikami, uczy się określonych form zachowań, a także przestrzegania określonych zasad i reguły współpracy. W trakcie zabawy w określonej grupie osób uczy się panować nad swoimi emocjami, wyrażać i identyfikować własne potrzeby jak i uwzględniać potrzeby innych. Należy pamiętać, że każda sytuacja może posiadać określoną wartość wychowawczą ze względu na rozwój społeczno-moralny dziecka. Gromadzone przez dziecko doświadczenia są bazą do kształtowania się postaw w obszarach edukacji umysłowej, estetycznej oraz zdrowotnej.

W kształtowaniu właściwych postaw społeczno-moralnych dziecka podkreślić należy niebagatelną rolę literatury dziecięcej, która jest skarbnicą wielu postaw społecznych.

To Nauczyciel przekazuje treści literackie, ale też dobiera spośród innych, dostosowuje do aktualnie przeżywanych doświadczeń, ustala sposób, miejsce i czas wprowadzania tych treści. Ten sposób wzbogacania wiedzy, rozszerzania przeżyć i doświadczeń stał się dla dzieci coraz bardziej powszechny i doceniany.

„Dawno, dawno temu, za górami, za lasami…” – tak bardzo często zaczynają się baśnie, które opowiadamy dzieciom w przedszkolu. Jest to rodzaj literatury wyobrażeniowej kształtującej uczucia i podstawy moralne dzieci, rozszerzającej wiedzę dziecka o życiu i świecie, o ludzkich charakterach i stosunkach społecznych. Wyobraźnia wiedzie czytelników ku baśni, fantastycznej opowieści. Oprócz baśni znanych w wielu kulturach np. „Kopciuszek”, „Śpiąca królewna” mamy wiele opowieści związanych z rodzimą tradycją, z różnymi zakątkami naszego kraju (legenda o Smoku Wawelskim, Warsie i Sawie, Bazyliszku).Świat baśni, podobnie jak świat dziecięcej wyobraźni, rządzi się swoimi prawami, w którym nieważne są realistyczne zależności czy prawdopodobieństwo. W wyobraźni dziecka niemal wszystko jest możliwe. Śledzenie wątków baśniowych to trening wyobraźni, która odgrywa tak ważną rolę w ogólnym rozwoju dziecka. Baśnie ukazują problemy życia w sposób prosty i zwarty, co pozwala uchwycić ich głęboki sens moralny. Możemy tu znaleźć odbicie wszystkich dziecięcych tęsknot i problemów, obaw. Często spotykamy w baśniach motywy bliskie dziecku – uczucia rodzinne, miłość do matki, ojca, różny stosunek do rodzeństwa. A wszystko to dzieje się w atmosferze cudowności, ciepła, magii i fantazji tak bliskich dziecku. Baśń, uwalniając wyobraźnię, równoważy i kompensuje różne sfery rozwoju dziecka, skupia go na treści, uczy słuchania i patrzenia. Przez zastosowanie wielości środków artystycznych wprowadza dziecko w świat sztuki. Z baśni płynie do dziecka nadzieja, że wiele potrafi, może, umie, ale też wiele musi się jeszcze nauczyć, poznać, zrozumieć, tak jak jej bohaterowie. Najważniejsze, że motywuje do tego, by spróbować.

W baśni dziecko znajduje jednoznaczny świat wartości, jednoznaczny podział na dobro i zło, sprawiedliwe i niesprawiedliwe. Ceni się dobroć, pracowitość, odwagę; potępia chciwość, skąpstwo, lenistwo i tchórzostwo. Problemy dobra i zła są przedstawione w zrozumiały dla dzieci sposób. Oceniając postawy bohaterów – przedszkolaki uczą się wartościowania. Widzą, że zło jest zawsze ukarane, a dobro wynagradzane. Dzięki temu baśń uczy optymizmu, zachęca do walki z przeciwnościami, dostarcza pozytywnych wzorców. Baśń posiada ogromne znaczenie w kształtowaniu się pełnej osobowości dziecka.

Dobierając literaturę dla przedszkolaków, nie należy zapominać, że dzieci lubią się śmiać. Komizm w książce dziecięcej opromienia cały utwór atmosferą optymizmu i zadowolenia, tworzy pogodny i przyjemny stosunek do życia, uczy zachowania równowagi w zmieniających się okolicznościach, pomaga w wartościowaniu zjawisk, uczy selekcjonowania rzeczy wielkich i małych. Dlatego tak chętnie słuchają humorystycznych utworów Jana Brzechwy, Juliana Tuwima, Jerzego Kerna, Wandy Chotomskiej lub Czesława Janczarskiego. Uśmiech, dowcip, humor mogą stanowić cenną pomoc w pracy wychowawczej. Mali czytelnicy mają niezwykła wrażliwość językową. Trzy – czterolatki cieszą elementy dźwiękowe, wyrażenia dźwiękonaśladowcze, odtwarzanie głosów ptaków („Ptasie Radio” Juliana Tuwima), odgłosów oddawanych przez różne pojazdy („Lokomotywa”), śmiesznie brzmiące wyrazy lub nazwiska bohaterów, na przykład śpiewaka Tralalińskiego i całej jego rodziny. Dzieci bawi też rytm i rym, melodia, wiersz, powtórzenia słów bez wnikania w ich znaczenie.

Poezja działa na psychikę dziecka – odbiorcy za pośrednictwem wzbudzanych przeżyć emocjonalnych. Uczucia wywołane przez utwór pobudzają aktywność poznawczą, stają się bodźcem do stawiania pytań i dążeń do ich rozstrzygnięcia. Poezja dostarcza dziecku wielu wrażeń, wzruszeń i przeżyć. Staje się ona ważnym elementem kształtowania wyobraźni i postawy twórczej dziecka.

Słuchając przekazywanego tekstu literackiego przedszkolak kreuje postacie bohaterów, ich losy, wyobrażenia przedstawionych zdarzeń. W sposób naturalny i spontaniczny uczestniczy w odbiorze utworu. Swoje przeżycia wyraża przez zabawę, ruch, śpiew, ekspresję słowną i plastyczną. Zasadnicza funkcją książki jest jej wpływ na wszechstronny rozwój osobowości dziecka i kształtowanie jego właściwej postawy wobec świata i ludzi. Mogą mieć wpływ na doskonalenie funkcji mowy pod względem gramatycznym i dźwiękowym, na wzbogacenie zasobu pojęć i słów, na rozwój umiejętności komunikatywnej wypowiedzi i doskonaleniu stylu.

Nieodzownym elementem książki przeznaczonej dla młodszych dzieci są ilustracje.Ilustracja jest bodźcem wyzwalającym różnorodne procesy psychiczne, jest źródłem przeżyć dzieci. Dzięki ilustracji dziecko może korzystać z książki samo, bez pomocy dorosłych. Ilustracje wnoszą w życie dziecka różnorodne wartości.Ilustracja rozwija wszelkie dyspozycje psychiczne: spostrzeganie, wyobraźnię, myślenie, wzbogaca przeżycia uczuciowe, rozszerza wiedzę o świecie, rozbudza zainteresowania. Wielką rolę odgrywają ilustracje, pomagając dziecku w tworzeniu wyobrażeń i ich utrwalaniu. Małe dziecko nie rozporządza jeszcze dużym zasobem wyobrażeń, toteż oczekuje pomocy od ilustracji. Pragnie, aby wszystko o czym jest mowa w tekście, było narysowane. Wraz z wiekiem potrzeba ta staje się mniej natarczywa.

Ilustracje działają również na uczucia dzieci. Reagują one silnie na ilustracje nacechowane strachem, radością, grozą, komizmem. Ponadto ilustracje rozszerzają ogólną wiedzę o świecie. Dzięki ilustracjom przybliża się do dzieci cały ogromny świat przyrody, krajobraz kraju rodzinnego, narody i ich obyczaje, technika. Ilustracja może też wzbogacić świat wewnętrzny dziecka, pomóc mu w intensywnym przeżyciu treści książki i wraz z nią wpływać na całość osobowości dziecka.Dzieci 3-4 letnie lubią ilustracje wyraźne, barwne, o tematyce bliskiej dzieciom, realistyczne, informujące w sposób rzetelny o świecie, ludziach, przedmiotach, zwierzętach. Dzieci starsze coraz mniej lubią książki ilustrowane, a czasem wolą wręcz książki bez ilustracji. Podczas czytania same stwarzają sobie obrazy i wizje bohaterów czy wydarzeń. Ich wyobraźnia tworzy sama, jest niezależna, wolna od narzucanych wyobrażeń artystów.

Kontakt z książką i ilustracją książkową aktywizuje myślenie, procesy porównywania, analizowania, szukania przyczyn i skutków, wyciągania wniosków, tworzenie elementarnych pojęć, sprzyja ćwiczeniom pamięci, uwagi i skomplikowanych operacji myślowych. Piękna książka nie tylko uczy myśleć i mówić- w równym stopniu wpływa na sferę emocjonalną dziecka. Świadczy o tym, między innymi, jego niezmiernie żywa reakcja, kiedy słucha opowiadania, śmieje się i płacze, nieruchomieje w momentach napięcia. Ma to doniosłe znaczenie w dziedzinie wychowania społecznego. Książki, ukazując wzory społecznych stosunków, postępowanie bohaterów w określonych sytuacjach, pomagają lepiej zrozumieć innych ludzi. Dzieci chętnie identyfikują się z ulubionymi postaciami z książek. Nauczyciele, operując tymi przykładami, kształtują postawy opiekuńcze dzieci wobec przyrody, młodszych kolegów, rodzeństwa, uczą zasad życia w zespole. W książkach znajdujemy przykłady miłości do rodziców i najbliższych. Książki przedstawiają wartości i piękno ludzkiego trudu.Słuchając czytanego tekstu dziecko kreuje postacie bohaterów, ich losy, tworzy własne wyobrażenia przedstawionych wydarzeń.

Tak więc właściwie dobrana literatura dziecięca sprzyja społecznemu wychowaniu dzieci w przedszkolu. Literatura dziecięca umożliwia dokonywanie oceny postępowania bohaterów, wczuwania się w ich sytuację i przeżywania wraz z nimi. Baśń, opowiadanie, czy wiersz oddziałują emocjonalnie na dziecko, torują drogę przeżyciommoralnym, pogłębiają jego wrażliwość nigdzie, bowiem tak dobitnie nie jest postawiony problem dobra i zła.Dobroć, pracowitość, odwaga, a obok tego chciwość, skąpstwo, tchórzostwoi lenistwo przedstawione w dramatycznej akcji wzruszają dziecko do głębi i każą mu stanąć postronie pozytywnych wartości moralnych. Dostarczane przykłady postaw społeczno-moralnych ludzi, wzięte z literatury pozwalają na porównanie postaci fikcyjnych, ich emocji, sposobu postępowania z własnymi przeżyciami. A różnorodne formy i metody wykorzystania literatury pomagają dobrze przygotować dzieci do nauki szkolnej, pełnią doniosłą rolę w kształtowaniu pełnej osobowości człowieka.

Na literaturze opiera się także proces wyrabiania umiejętności poprawnego formułowania wypowiedzi pod względem gramatycznym, doskonalenia dźwiękowej formy wypowiedzi, zachęcanie do swobodnego wypowiadania się, wyrabianie pozytywnego emocjonalnego stosunku do książki jako jednego z podstawowych czynników kształtujących motywację do nauki czytania.

Małgorzata Drozd

Bibliografia:

• „ Kształtowanie postaw społecznych dzieci w wieku przedszkolnym”-Alicja Szwarc
• „Przewodnik po Dobrych Książkach”- strona internatowa Przedszkola Miejskiego Nr 14 w Chełmie
• „ Literatura w życiu dziecka w wieku przedszkolnym” opracowały Magdalena Rozenbeiger i Katarzyna Lalek

„Przewodnik po dobrych książkach”- zbiór literatury dziecięcej na temat wychowania do wartości

W przewodniku umieszczone są tytuły książek, które uczą dzieci czegoś dobrego, pobudzają do refleksji lub śmiechu, doskonalą język, rozwijają wyobraźnię, przynoszą dobre wzorce zachowań – życzliwości, uczciwości, zgody, mądrości, odwagi.

WIEK 0-4 LATA

• Marta Bogdanowicz (opracowanie) - Rymowanki – Przytulanki
• Wojciech Widłak - Pan Kuleczka (seria)
• Maria Tibbar, Bajki dla Duszy, Serowy Książę i inne opowiadania
• Maria Molicka, Bajki terapeutyczne
• Rene Goscinny, Mikołajek
• Gilbert Delahay, Marcel Marlier, Przygody Martynki
• Anita Głowińska – Kicia Kocia (seria)
• Maria A. Garavaglia, Czy silniejszy zawsze zwycięża?, To nie twoja wina i inne opowiadania
• J. Ch. Andersen, Baśnie
• Julian Tuwim - Wiersze dla dzieci
• Czesław Janczarski - Miś Uszatek; Gdzie mieszka bajeczka
• Jan Brzechwa - Wiersze i bajki
• Hanna Łochocka – O wróbelku Elemelku (seria)
• Joanna Papuzińska - Śpiące wierszyki
• Danuta Gellnerowa – Cukrowe miasteczko
• DimiterInkiow - Ja i moja siostra Klara (seria)
• Wojciech Widłak- Marta i ufoludek, Syrop maga Abrakabry
• Janosch - Ach, jak cudowna jest Panama (seria)
• Astrid Lindgren - Lotta z ulicy Awanturników
• Sam McBratney - Nawet nie wiesz, jak bardzo Cię kocham
• Nele Most, AnnetRudolph - Wszystko moje; Co wolno, a czego nie wolno
• Sven Nordqvist – Kiedy mały Findus się zgubił (seria)
• Beata Ostrowicka - Lulaki, Pan Czekoladka i przedszkole; Ale ja tak chcę!
• Eliza Piotrowska – Bajka o drzewie
• Renata Piątkowska - Opowiadania z piaskownicy
• Annie M.G. Schmidt – Julek i Julka (seria)
• AnnetteSteinhauer – Mądra Mysz (seria)
• Małgorzata Strzałkowska – Zielony, żółty, rudy, brązowy
• Marcin Sendecki – Figle w fokarium ( o fokach z Helu)

WIEK 4-6 LAT

• Florence Atwater, Richard Atwater - Pan Popper i jego pingwiny
• Hans Christian Andersen - Baśnie
• Wiera Badalska – Ballada o kapryśnej królewnie
• Liliana Bardijewska – Zielony Wędrowiec; Moje - nie moje
• rażyna Bąkiewicz - Kosmiczni odkrywcy - Franio i jego babcia
• IvonaBřezinová - Cukierek dla dziadka Tadka 2
• Marcin Brykczyński – zbiory: Jedna chwilka, uczuć kilka; Co się kryje w sercu na dnie; 12 kolorów;12 miesięcy
• Jan Brzechwa – Pan Drops i jego trupa
• Wanda Chotomska – Wiersze; Pięciopsiaczki
• Carlo Collodi - Pinokio
• Vaclav Ćtvrtek - Bajki z mchu i paproci; O gajowym Chrobotku ; Podróże furmana
• Szejtroczka Iwona Czarkowska – Biuro zagubionych zabawek
• Barbara Gawryluk - Dżok, legenda o psiej wierności
• Dorota Gellner – zbiory: Przedszkolakom; Czarodziejski świat; Ziewnik; Wiersze dla dzieci
• EvaJanikovszky – Gdybym był dorosły
• Czesław Janczarski – Jak Wojtek został strażakiem
• Grzegorz Janusz – Misiostwo świata
• Hanna Januszewska – O Pleciudze
• Roksana Jędrzejewska-Wróbel – Sznurkowe historie, Maleńkie Królestwo królewny Aurelki, Florka (seria)
• KęstutisKasparavičius – Mała zima
• Maria Krueger – Apolejka i jej osiołek
• Lucyna Krzemieniecka - O Jasiu Kapeluszniku
• Tadeusz Kubiak – Wiersze na dzień dobry
• Åsa Lind – Piaskowy Wilk
• Astrid Lindgren - PippiPończoszanka; Emil ze Smalandii
• Hugh Lofting - seria o Doktorze Dolittle
• Beata Majchrzak - Opowieść o błękitnym psie, czyli o rzeczach trudnych dla dzieci
• Kornel Makuszyński - Przygody Koziołka Matołka
• Małgorzata Musierowicz - Znajomi z zerówki
• Alan A. Milne - Kubuś Puchatek, Chatka Puchatka
• Pija Lindenbaum - Nusia i bracia łosie (seria)
• Łukasz Olszacki - Bajka o tym, jak błędny rycerz nie uratował królewny, a smok przeszedł na wegetarianizm
• Joanna Papuzińska – zbiory: Pims, którego nie ma; Wierszyki domowe, Król na wagarach; Pod bajdułem;
• Renata Piątkowska - Na wszystko jest sposób ; Nie ma nudnych dni
• Gianni Rodari - Bajki przez telefon (w tym Historyjki o Alicji, która zawsze wpadała w kłopoty);
• Zofia Rogoszówna – Dzieci Pana Majstra
• Tomasz Samojlik – Żubr Pompik. Tropy na śniegu (seria); Nauczę cię pływać, moja wyderko
• UlfStark – Cynamon i Trusia. Wiersze o złości i radości (seria); Jak tata pokazał mi wszechświat
• Małgorzata Strzałkowska - Leśne Głupki; Wiersze do poduchy, Wyliczanki z pustej szklanki
• Anna Świrszczyńska – Dziwny tygrys ; O chciwym Achmedzie
• Julian Tuwim – Pan Maluśkiewicz i wieloryb
• Emilia Waśniowska – Kiedy słychać ptaki
• Danuta Wawiłow – Wiersze
• Max Velthuijs - Żabka i obcy
• Katarzyna Ziemnicka - Wielka wyprawa pirata Nata

WIEK 6-8 LAT

• HeatherAmery - Mity greckie dla najmłodszych
• Ludwig Bemelmans – Madeline w Paryżu
• Marcin Brykczyński - Ni pies, ni wydra; 8 podziękowań, Czarno na białym; Skąd się biorą dzieci; Czary
• Jan Brzechwa - Pchła Szachrajka; Szelmostwa Lisa Witalisa; Baśń o korsarzu Palemonie
•  Sebastian Cichocki – S.Z.T.U.K.A. Szalenie zajmując twory utalentowanych i krnąbrnych artystów
• Wanda Chotomska - Wanda Chotomska dzieciom
• Jerzy Ficowski – Gałązka z drzewa słońca; Syrenka; Tęcza na niedzielę (i inne wiersze) Dorota Gellner – Krawcowe; Zając
• Hanna Gill-Piątek, Henryka Krzywonos - Bieda. Przewodnik dla dzieci
• Kamil Giżycki - Wielkie czyny szympansa Bajbuna Mądrego
• Frances Hodgson Burnett - Mała księżniczka
• Stiana Hole - Lato Garmanna
• Tove Jansson - seria o Muminkach
• P.P.Jerszow – Konik Garbusek
• Roksana Jędrzejewska-Wróbel – Kosmita
• Grzegorz Kasdepke – Detektyw Pozytywka
• Erich Kästner - 35 maja ; Mania czy Ania
• Ludwik Jerzy Kern - Wiersze dla dzieci; Ludwik Jerzy Kern dzieciom; Ferdynand Wspaniały
• Astrid Lindgren - Dzieci z Bullerbyn; Mio, mój Mio
• Katarzyna Marciniak – Moja pierwsza MITOLOGIA
• Markowska, A. Milska - Baśnie z dalekich wysp i lądów
• Daniel Mizieliński, Aleksandra Machowiak - D.O.M.E.K.; MAPY
• EdithNesbit – Pięcioro dzieci i coś; Historia Amuletu; Feniks i dywan
• Anna Onichimowska - Najwyższa góra świata
• Grey Owl - Przygody Sajo i małych bobrów
• Joanna Papuzińska – Asiunia; Nasza mama czarodziejka; zbiory: Król na wagarach; Wędrowne wierszyki;
• Roman Pisarski – Wyrwidąb i Waligóra
• OtfriedPreussler – Malutka czarownica
• Józef Ratajczak – zbiór wierszy: Miasteczko z plasteliny; W samo południe; Idzie wiosna; Chwile z motylem
• Gianni Rodari – Interesy Pana Kota; Opowieść o Cebulku, Gelsomino w kraju kłamczuchów
• Michał Rusinek – Wierszyki domowe; Wierszyki rodzinne
• IgirSikirycki – Jak drwal królem został 
• UlfStark – Czy umiesz gwizdać, Joanno?
• Małgorzata Strzałkowska - Rady nie od parady; Wiersze, że aż strach; Gimnastyka dla języka
• Barbara Tylicka - Generał Ciupinek
• Danuta Wawiłow, Oleg Usenko – Bajka o stu królach Lulach
• AnneCath. Westly - 8+2 i ciężarówka ; 8+2 i domek w lesie
• Piotr Wojciechowski – Z kufra Pana Pompuła; Bajki żółtego psa
• Praca zbiorowa - Śpiewająca Lipka. Baśnie Słowian Zachodnich