Wychowanie dziecka, to nie miła zabawa, a zadanie,
w które trzeba włożyć wysiłek bezsennych nocy,
kapitał ciężkich przeżyć i wiele myśli...
Janusz Korczak
W przedszkolu, jak w każdej grupie społecznej funkcjonują określone sposoby postępowania, które regulują współżycie i współdziałanie pomiędzy dziećmi oraz pomiędzy dziećmi i dorosłymi. Aby współżycie i współdziałanie przebiegało w sposób niezakłócony potrzebne są formy wyrażające uznanie za przestrzeganie norm, umów, zasad oraz sankcje w przypadku niestosowania się do nich. Jednym słowem są to kary i nagrody.
Kara i nagroda jest podstawowym narzędziem wychowywania, służącym do wywierania wpływu na dzieci. Podstawą oddziaływania kary i nagrody jest psychologiczna teoria warunkowania. Zasada teorii jest prosta: na zachowania człowieka wpływają skutki jego zachowań. Jeżeli człowiek odczuje pozytywne skutki swojego zachowania, będzie je powtarzał. Jeżeli zaś efekty zachowań człowieka będą dla niego negatywne, zachowanie to będzie się osłabiać, a nawet może zaniknąć. Jednym słowem, jeżeli chcemy wzmocnić właściwe zachowanie dziecka nagradzamy je, co owocuje zachętą do częstszych powtórzeń pożądanych zachowań. Karanie stosujemy wówczas, gdy zależy nam na usunięciu złych nawyków czy zachowań. Należy jednak pamiętać o podstawowych zasadach karania i nagradzania:
- Natychmiastowość działania.
Zarówno kara jak i nagroda powinna być zastosowana bezpośrednio po zaistniałym zachowaniu dziecka. Odraczanie osłabia oddziaływanie tych środków. A jakże często przekładamy nasze reakcje w czasie lub na innych - ... „już ja ci pokażę jak tylko wróci tata”... - Adekwatność.
Nasza reakcja powinna być współmierna do zachowania dziecka. Zarówno zbyt mała jak i zbyt duża kara czy nagroda staje się nieefektywna. Środki winno się dostosować do wieku i poziomu rozwoju psychofizycznego dziecka jak też do jego cech indywidualnych. - Konsekwencja.
Konsekwencja wiąże się z nieuchronnością i stałością naszych reakcji. Oznacza ona również jednolitość oddziaływań rodziców ( te same zasady i normy obowiązują oboje rodziców w działaniach wobec dziecka). A jakże często w sytuacjach braku porozumienia miedzy rodzicami to samo zachowanie inaczej ocenia mama a inaczej tata – mama karze dziecko, tata „przymyka oko”. Rezultat takich działań ze strony dorosłych wprowadza dziecku chaos, dziecko traci orientacje, kiedy za to samo zachowanie każdy z rodziców stosuje inny środek, dziecko nie umie zrozumieć czy zachowanie jest złe czy dobre, a w wyniku posunięć dorosłych nauczy się nimi manipulować, aby osiągnąć swój cel nie zawsze pożądany przez dorosłych. - Stopniowalność.
Warto, aby istniała jakaś hierarchia i gradacja kar i nagród ( od małych poprzez średnie do dużych i wielkich). Najlepiej opracować sobie rejestr kar i nagród z udziałem dziecka, zapisać i umieścić go na widocznym dla dziecka miejscu. - Twórczość.
Może to wydawać się dziwne, ale i tutaj twórczość jest potrzebna. Powinniśmy być „plastyczni” wobec zaistniałych potrzeb w zakresie stosowania kar i nagród. Jeśli kara czy nagroda staje się nieskuteczna, to należy ją zmienić. A jakże często rodzic mówi... „już tyle razy, zwracałam mu uwagę i nic nie działa”... Znaczy to, że rodzic zrobił to o ileś razy za dużo, powinien już dawno zmienić swoje zachowania, które stały się rutyną na bardziej skuteczne. Warto pamiętać, że brak reakcji (obojętność) wobec zachowań dziecka jest też reakcją. Obojętność w miejscu nagrody nie czyni nic dobrego u dziecka ( osłabia zachowania dziecka - ... „nie opłaci się dobrze czynić, bo nikt tego nie zauważa”... Obojętność wobec złych zachowań dziecka, działa na odwrót, wzmacnia negatywne zachowania u dziecka. – ... „,skoro nikt nie reaguje, to można tak postępować dalej” ...
Przystępując do karania należy mieć na względzie kilka wskazówek:
- Kara powinna być sprawiedliwa
- Kara powinna być adekwatna do czynu dziecka.
- Karę należy zidentyfikować.
- Karę powinno móc wybrać sobie dziecko.
- Kara musi być stopniowalna.
- Realizacja kary powinna być kontrolowana.
- Odbycie kary powinno być równoznaczne z pojednaniem i przebaczeniem.
Należy pamiętać, że każde dziecko ma prawo do dzieciństwa i do bycia, kim jest. Często dorośli wymagają od dzieci posłuszeństwa. Jednak należy pamiętać, że ono w swej spontaniczności i radosnym przeżywaniu każdego dnia ma prawo do własnego dziecięcego świata, z którego stopniowo wyrasta. Poruszając kwestię kar nie możemy uznać jej, jako główny i najlepszy środek wychowawczy. Możemy jedynie poznać jej dobre i złe strony, oraz jeżeli zdecydujemy się nimi posłużyć to w sposób racjonalny i z umiarem umieć nimi dysponować. Stosowanie kar to bardzo trudny problem w pracy wychowawczej wszystkich rodziców trzeba, bowiem zdać sobie sprawę, co dla naszego dziecka będzie karą, a co nie, aby spełniła ona swoją rolę, jako środek wychowawczy. Dla jednego dziecka karą będzie upomnienie lub niezadowolenie osoby dorosłej, a dla drugiego taka forma będzie nieskuteczna. Wszystko jest zależne od wrażliwości dziecka, jego ambicji, a także dotychczasowych doświadczeń związanych z metodami wychowawczymi stosowanymi w domu. Stosowanie kar jest ogromnym wyzwaniem dla rodziców, bowiem nieumiejętne ich zastosowanie może wywołać więcej strat niż korzyści w rozwoju i wychowaniu dziecka.
Polecane książki dla rodziców:
- Jundziłł J.: „Nagrody i kary w wychowaniu”.
- Korczak J.: „Jak kochać dziecko”.
- Korczak J.: „Prawidła życia’’.
- Maciaszek J.: „Nagroda i kara w wychowaniu dziecka’’.
- Muszyński H.: „Zarys teorii wychowania’’.
- Przetacznik – Gierowska M., Włodarska Z.: „Psychologia wychowawcza’’.
- Włodarski Z., Matczak A.: „Wprowadzenie do psychologii”.
- Faber A., Mazlish E:. „Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły”.
- Sobkowiak M.: „Jak wspierać rozwój przedszkolaka”.
Kinga Mazan
Marta Dmytrów-Trala