Samoregulacja emocjonalna to zdolność rozpoznawania, rozumienia i zarządzania własnymi emocjami w taki sposób, aby wspierały one codzienne funkcjonowanie. Obejmuje zarówno kontrolę impulsów, jak i umiejętność powrotu do równowagi emocjonalnej po silnych przeżyciach. Rozwój tej kompetencji u dzieci jest procesem długotrwałym i wymaga wsparcia ze strony dorosłych – rodziców, nauczycieli, a czasem także specjalistów.

Badania psychologiczne pokazują, że dzieci, które lepiej radzą sobie z regulacją emocji, osiągają wyższe wyniki w nauce, łatwiej nawiązują relacje rówieśnicze i rzadziej doświadczają problemów behawioralnych. Samoregulacja nie jest jednak umiejętnością wrodzoną – rozwija się stopniowo, w interakcji z otoczeniem.

Jak przebiega rozwój samoregulacji emocjonalnej?

Rozwój tej zdolności zależy od kilku czynników:

• Neurobiologia – układ nerwowy dziecka dojrzewa stopniowo. Funkcje wykonawcze rozwijają się aż do wczesnej dorosłości, dlatego młodsze dzieci często potrzebują „zewnętrznej regulacji” dorosłych.
• Relacje z dorosłymi – to, jak rodzice i nauczyciele reagują na emocje dziecka, ma kluczowe znaczenie. Współregulacja, czyli wspieranie dziecka w trudnych sytuacjach poprzez empatię, spokojną obecność i nazywanie emocji, jest podstawą późniejszej samoregulacji.
• Doświadczenia społeczne – kontakty z rówieśnikami, rozwiązywanie konfliktów i uczenie się empatii w grupie sprzyjają rozwojowi kompetencji emocjonalnych.

Jak dorośli mogą wspierać samoregulację u dzieci?

1. Tworzenie bezpiecznego i przewidywalnego środowiska

Dziecko łatwiej radzi sobie z emocjami, gdy ma poczucie stabilności. Jasne zasady, rutyny dnia i przewidywalne reakcje dorosłych zmniejszają poziom stresu i budują poczucie bezpieczeństwa.

2. Modelowanie postaw i zachowań

Dorośli uczą regulacji emocji nie tylko słowami, ale przede wszystkim własnymi reakcjami. Spokojne podejście do konfliktu, umiejętność wyrażania frustracji w konstruktywny sposób czy kontrolowanie tonu głosu stanowią wzór dla dziecka.

3. Nazywanie emocji i uczuć

Pomaganie dziecku w rozpoznawaniu emocji jest jednym z kluczowych elementów rozwoju samoregulacji. Zamiast karcić za płacz czy złość, warto nazywać przeżycia („Widzę, że jesteś zły, bo coś poszło nie po twojej myśli”), co wspiera rozwój słownika emocjonalnego.

4. Empatyczna współregulacja

Koncepcja Johna Gottmana podkreśla znaczenie empatii i wspólnego poszukiwania rozwiązań. Dziecko uczy się, że emocje są naturalne, ale istnieją sposoby na ich konstruktywne wyrażanie.

5. Wzmacnianie pozytywnych doświadczeń

Chwalenie dziecka za sytuacje, w których samodzielnie poradziło sobie z trudną emocją, wzmacnia poczucie sprawczości i zachęca do dalszych prób.

Programy i podejścia wspierające

Program SELF-REG (ang. self-regulation) to koncepcja autorstwa dr. Stuarta Shankera, kanadyjskiego psychologa i neurobiologa. W Polsce znana jest jako „Samoregulacja”.

Na czym polega?

SELF-REG to podejście, które pokazuje, jak rozumieć i wspierać dzieci (ale też dorosłych) w radzeniu sobie ze stresem i emocjami. Opiera się na odkryciach
z psychologii, neurobiologii i pedagogiki. Nie chodzi tu o „uczenie dyscypliny” czy „kontrolowanie zachowania”, ale o zrozumienie, dlaczego ktoś zachowuje się w dany sposób i jak można obniżyć jego poziom stresu.

Program zakłada, że wiele trudnych zachowań (np. złość, płacz, wycofanie, brak koncentracji) nie wynika ze złej woli dziecka, ale z przeciążenia układu nerwowego. SELF-REG uczy rozpoznawania tych sygnałów i wspierania dziecka w odzyskiwaniu równowagi.

Do czego służy?

SELF-REG jest wykorzystywany w:

• edukacji – pomaga nauczycielom lepiej rozumieć uczniów i wspierać ich w nauce oraz radzeniu sobie z emocjami;
• wychowaniu – daje rodzicom narzędzia do budowania spokojniejszych, bardziej empatycznych relacji z dzieckiem;
• psychologii i terapii – wspiera dzieci z nadpobudliwością, problemami z koncentracją czy regulacją emocji;
• życiu codziennym dorosłych – uczy, jak rozpoznawać własny stres i skuteczniej nim zarządzać.

5 kroków SELF-REG według Shankera:

1. Przeformułowanie zachowania – zamiast „niegrzeczne” myślimy „przeciążone stresem”.
2. Rozpoznanie stresorów – zauważenie, co wywołuje napięcie (hałas, brak snu, głód, trudna sytuacja).
3. Redukowanie stresu – szukanie sposobów, by go zmniejszyć.
4. Budowanie świadomości – dziecko (i dorosły) uczą się rozpoznawać sygnały stresu w swoim ciele i emocjach.
5. Rozwijanie samoregulacji – stopniowe uczenie się strategii, które pomagają wracać do równowagi.

SELF-REG nie jest metodą kar czy nagród, tylko sztuką rozumienia stresu i wspierania odporności emocjonalnej.

Bibliografia (wybrane źródła):

• Shanker, S. (2016). Self-Reg.
• Diamond, A. (2013). Publikacje dotyczące funkcji wykonawczych i rozwoju samoregulacji.
• Stążka-Gawrysiak, A. (2020). Self-Regulation. Opowieści dla dzieci o tym, jak działać, gdy emocje biorą górę.

Opracowanie:
Anna Madej, Sylwia Adamus